ArtLeaks

Petrit Halilaj’s withdrawal from The Dreamers, 58th Salon – Belgrade Biennial

In 2019 I was invited by Ilaria Marotta and Andrea Baccin to take part in the 58th October Salon I Belgrade Biennial, titled The Dreamers, organized and hosted by the Cultural Centre of Belgrade (KCB) and opening in October 2020. I was excited to collaborate with them and to travel to Belgrade for the first time as a Kosovar artist. I would exhibit the video resulting from Shkrepëtima, a theatre performance staged in Runik (the city where I grew up in Kosovo and the site of one of the earliest Neolithic settlements in the region) among the ruins of the Runik’s House of Culture—a symbol of the local multiethnic identity that has been closed down, emptied out and abandoned when the political situation with Serbia deteriorated in 1990s. When we started the project, the House of Culture was in a state of extreme abandonment and deterioration; trash had also been dumped there for years. We created a community of more than 80 people and cleaned up the space to give it back its life and cultural voice in Runik. Shkrepëtima is dedicated to the dreams of the citizens in Runik and it seemed to resonate with the aim of The Dreamers.

As many may know, Serbia does not recognize Kosovo as an independent country yet. After having silenced Kosovo’s cultural expression and cut education, in 1998–1999 Serbia undertook an armed invasion in Kosovo and violently repressed the Kosovar Albanian community which I am part of. This oppression has been referred to as a genocide, and it has urged other countries to take a side; it still does it today, when Kosovo’s unilateral Declaration of Independence (2008) is partly met with encouragement, partly neglected. During all these years, Serbia has officially treated the repression of Kosovo as if it were a matter of fiction. As if it never happened.

It did happen. In 1998–1999, I was one of the many people forced to live as a refugee and in camps for over two years after our houses had been burned to the ground. I consider myself lucky to have survived. My passport and that of all my family members were destroyed in front of us and we were suddenly neglected both our freedom of movement and our identity. So when I received the invitation to the October Salon I Belgrade Biennial I was internally conflicted, but I also saw it as an opportunity to create a bridge, to open up a dialogue, and to explore new paths of reconciliation through art. I wanted to overcome the dichotomy between “us” and “them”, between “good” and “evil”, to finally open up a shared space of discussion instead of broadening a division that has already forged so much hatred. I had the optimistic expectation that an art institution would be a space capable to represent a plurality of identities, eventually even taking a stand beyond the official politics around my country of origin, by just calling it by its name: Kosovo. The concept of The Dreamers, as well as the curators’ intention to transcend national divisions with this project supported my hope. Unfortunately, I was confronted with a radically different reality. 

With this letter, I want to leave a trace of what I experienced in the past months, and what led to my withdrawal in June. This is my side of the story, of course, and I know that there are other viewpoints that should also be taken into account. On my side, I am making this public because a silent withdrawal would add another layer of impotence to the silencing I have experienced during this process, to the silencing and erasing of memories and experiences that runs through history. Instead, I hope to generate some discussion on the limits of political agency in government-funded art institutions located in countries that are still pursuing nationalistic and oppressive politics; on the potential of dreaming at all through art practices when the exhibition space becomes a frame that outlines the limits of the artist’s identity, and therefore of the dream itself; and more broadly, on the current political situation between Serbia and Kosovo.

The story begins in the second half of May, with the publication of the artists list.

Screenshot of KCB website, May 25th, 2020

When the artist list of The Dreamers was made public, Ilaria Marotta noticed that my nationality, Kosovo, had been omitted from KCB’s public communication. In the text, each artist was listed along with information regarding the year of birth, birthplace, and country, as well as current living and working location. In my case, the name of the country was left blank after the comma, which—given the historic and current geopolitical context—I instinctively interpreted as an intentional omission of information. This omission had been decided by KCB independently from Ilaria and Andrea, with no previous notice, probably in the hope that no one would spot it or make a big deal about it.

As an artist, one imagines being invited not because of nationality or place of birth, but rather for the ideas one aims to spread. This is why I would have agreed with this omission only if all the artists’ countries would have been omitted from the beginning, for example as a statement to explicitly transcend nation-state divides and to address their questionable relevance within an art project. On the contrary, like this, the omission of Kosovo from KCB’s website acquired a much broader meaning and could only be read through the lenses of a wider and systematic political silencing. In my dream world, I wish that people could move freely with no exception beyond geographical boundaries and cultural barriers, as I like to imagine birds do. But we are still far, very far, from anything close to the realization of this dream and I believe such omissions shouldn’t be left unnoticed, they have a political relevance that goes beyond my own experience and speak of programmatic political and ideological interventions performed behind the scenes of art institutions.

This is not the first time that I have been invited to exhibit in a country that does not recognize Kosovo’s independence, but it is the first time that I feel the need to withdraw my work. My most recent project at the Palacio de Cristal, Museo Reina Sofía in Madrid, Spain, is also in a state-funded institution in a country that does not recognize Kosovo. However, in this case, Kosovo appears. And even in the city of Belgrade, there are art spaces that write the name of Kosovo when a Kosovar artist is invited to exhibit their work.

I was aware that this omission did not respond to the curators’ direct will. I also understand that KCB may be actually composed of people with radically different political opinions and that not all of them would agree with this state policy. But when do we have any agency? And if not, at what cost? For what cause? I discussed this with the curators to see this omission as an opportunity to open up a constructive dialogue around the issue of geopolitical recognition of countries that are still neglected zones on a global scale. The aim of The Dreamers is in fact “to investigate the complexity of the current times, questioning not only the misleading nature of the real but the space occupied by dreams, intended as the metaphorical embodiment of a space of freedom, which is able to challenge the certainty of the real world, of acquired knowledge and of our own beliefs.” Accepting the omission of Kosovo, however, would have been a powerless surrender rather than the hopeful construction of a space of freedom. In the act of agreeing to this omission (which would have also meant to come to terms with being treated differently), I saw an indirect acceptance of the structural lack of free political opinion or agency in this art institution, which for me was in direct contrast with the initial aim of the show.

After my request to include Kosovo, KCB replied first by assuring that it had been a typo, then modifying it several times until adding Kosovo with an asterisk (*Kosovo.)

Screenshot of KCB website, May 27th, 2020

On KCB’s website, the asterisk in *Kosovo seemed to be linked to the footnote “In 2018, Board of the 57th October Salon made a decision to add the subtitle Belgrade Biennale to the name October Salon in the future.” As an apparently harmless sign, it gives the impression of really being a typo; of having been wrongly slipped into the text and linked to something unrelated. It could have easily gone unnoticed. 

Screenshot of KCB website, June 8th, 2020

But the asterisk in *Kosovo is charged with strong political implications that were disguised on the website. * is the result of a 2012 agreement to allow Kosovo to represent its institutions without the authority of the UN Mission (until then, Kosovo was written as Kosovo-UNMIK). This asterisk only enables representatives from Kosovo to be referenced in regional meetings and in agreements with a footnote declaring that “This designation is without prejudice to positions on status, and is in line with UNSCR 1244 and the ICJ Opinion on the Kosovo Declaration of Independence”. This asterisk is a declaration of “status-neutrality” and it reiterates the refusal of Serbia to recognize Kosovo as an independent country. The asterisk does not even begin to repair a century of oppression and genocide that Serbia has inflicted on Kosovo and it is painful to witness in the context of an art institution that may have a different understanding of the issue.

During this process, I learned that the cultural centre had been negotiating with the Minister of Foreign Affairs for the addition of Kosovo and the modification of the total number of participating countries. The time in between these modifications gave me the opportunity to think and to observe how unprepared we all were to face issues like these, but also to reflect upon and learn how to deal with them.

I want to believe that art has a transformative potential. This belief is also among the reasons why I devoted my life to it. But this experience begs the questions: What is the actual ability to dream of art institutions and what is the space they are willing to give artists to dream? And if artists are given a specific frame for their dreams, a frame that is outlined and monitored by the dominant power and politics, then how far can we go?

In an attempt to find a neutral solution and facing the impossibility of adding Kosovo, KCB modified the website again by deleting all the countries of all the artists participating, and leaving the cities only. They said this was as far as they could go.

Screenshot of KCB website, June 12th, 2020

Nevertheless, I felt that a withdrawal of Shkrepëtima was necessary and that an open letter could potentially be a better tool for discussion in a context where an artwork undergoes the risk of being miscommunicated and misinterpreted, or even politically instrumentalized beyond the power and intentions of the curators of The Dreamers or the direction of KCB. 

Only after my withdrawal, KCB and the curators of this edition of the October Salon I Belgrade Biennial decided to delete from the public communication all the names of the cities and countries involved, leaving only the artists’ year of birth. This sign left by my withdrawal has created an antecedent for the next edition, and I hope it will have a resonance beyond the regional context of Serbia and Kosovo. 

Screenshot of KCB website, June 24th, 2020

This letter is the result of weeks of exchanges, brainstorming, and discussions with collaborators, colleagues, peers, and friends, all of whom I am very grateful to. I am especially grateful to David Horvitz who will take part in the October Salon I Belgrade Biennial and has proposed to modify his work Give Us Back Our Stars after my withdrawal. In this gesture, I see an important sign of solidarity and healing. One of those signs that give hope, and make one dream.

//ALB

NA RIKTHENI YJET TONA

Tërheqja e Halilajt nga The Dreamers, Salloni i 58-të i Bienales së Beogradit

Letër e hapur

Në vitin 2019 u ftova nga Ilaria Marotta dhe Andrea Baccin të marr pjesë në Sallonin e 58-të të Bienales së Beogradit me titullin The Dreamers, ngjarje e organizuar dhe e drejtuar nga Qendra Kulturore e Beogradit (KCB), që do të hapet në tetor të vitit 2020. Më gëzonte mundësia për të bashkëpunuar me KCB-në, dhe për të shkuar në Beograd për herë të parë si artist kosovar. Do ta ekspozoja videon që nxorëm nga Shkrepëtima, një performancë teatrale e vënë në skenë në Runik (fshati ku jam rritur në Kosovë, e ku gjithashtu ndodhet një ndër vendbanimet më të vjetra neolitike në rajon) midis rrënojave të Shtëpisë së Kulturës së Runikut  — një simbol i identitetit lokal shumetnik që është mbyllur, është zbrazur dhe është braktisur që kur situata politike me Serbinë u përkeqësua gjatë viteve të ’90-ta. Për realizimin e Shkrepëtimës, ne mblodhëm një komunitet prej më se 80 personash dhe së bashku e pastruam hapësirën për ta kthyer jetën dhe zërin kulturor në Runik. Shkrepëtima u kushtohet ëndrrave të qytetarëve të Runikut dhe dukej se përputhej me qëllimin e Bienales, The Dreamers (Ëndërrimtarët).

Siç dihet, Serbia ende nuk e njeh Kosovën si shtet të pavarur. Pasi fillimisht kishte mohuar shprehjen kulturore të Kosovës dhe e kishte ngulfatur arsimin, gjatë viteve 1998-99 Serbia ndërmori një invazion të armatosur në Kosovë dhe e shtypi dhunshëm komunitetin e shqiptarëve të Kosovës, të cilit unë i përkas. Kjo shtypje është quajtur gjenocid dhe ka nxitur vendet e tjera të marrin anë; kjo ndodh edhe sot, kur Shpallja e njëanshme e Pavarësisë së Kosovës (2008) pjesërisht inkurajohet e pjesërisht neglizhohet. Gjatë gjithë këtyre viteve, Serbia zyrtarisht ka konsideruar represionin e Kosovës sikur trillim. Sikur të mos kishte ndodhur kurrë.

Por represioni ka ndodhur. Në vitet 1998-99 unë isha një ndër shumë njerëzit që u detyruan të jetonin si refugjatë në kampe për me se dy vjet pasi ishin shkrumbuar shtëpitë tona. Ndihem me fat që kam shpëtuar gjallë. Pasaporta ime dhe ato të familjes sime u shkatërruan para syve tanë dhe përfundimisht na u mohua jo vetëm liria e lëvizjes, por edhe identiteti ynë. Pra, kur mora ftesën për të marrë pjesë në Bienalen e Beogradit përjetova një konflikt të brendshëm, por gjithashtu e pashë si mundësi për ta ndërtuar një urë, për ta çelur një dialog dhe për të eksploruar shtigje të reja të pajtimit përmes artit. Desha ta tejkaloja dikotominë e “neve” dhe të “atyre”, të “së mirës” dhe të “së keqes”, desha që më në fund ta çelja një hapësirë të përbashkët diskutimi në vend se të isha dëshmitar i thellimit të mëtutjeshëm të një ndarjeje që kishte përftuar kaq shumë urrejtje. Kisha pritjen optimiste që institucioni artistik është hapësirë që ka kapacitet të përfaqësojë një pluralitet identitetesh dhe madje të mbajë qëndrime përtej politikave zyrtare rreth shtetit tim të origjinës, thjesht duke e quajtur atë me emrin e vet: Kosovë. Koncepti i The Dreamers, si dhe qëllimi i kuratorëve për t’i kapërcyer ndarjet kombëtare me këtë projekt mbështetën shpresën time. Fatkeqësisht u ballafaqova me një realitet krejtësisht të ndryshëm.

Me këtë letër dua të lë gjurmë për gjërat që kam përjetuar gjatë muajve të kaluar, të cilat më shtynë drejt tërheqjes nga pjesëmarrja në qershor. Kjo është natyrisht ana ime e rrëfimit dhe e di që ka këndvështrime të tjera që duhet të kihen parasysh. Sa më përket mua, unë po e bëj publik vendimin tim përmes një letre të hapur sepse tërheqja e heshtur do t’ia shtonte një shtresë tjetër pafuqie mohimit që kam përjetuar gjatë këtij procesi, si dhe mohimit e shuarjes së kujtimeve e të përvojave që kanë ndodhur përgjatë historisë. Kështu shpresoj të nxitet një diskutim për kufijtë e kapacitetit politik për të vepruar në institucionet artistike të financuara nga qeveritë dhe që gjenden në shtete që ende synojnë politika nacionaliste dhe shtypëse; për potencialin e vetë ëndërrimit përmes praktikave artistike kur hapësira ekspozuese bëhet kornizë që përvijon kufijtë e indentitetit të artistit dhe kështu të vetë ëndrrës; dhe në përgjithësi, për situatën e tanishme politike mes Serbisë dhe Kosovës.

Kjo histori fillon në gjysmën e dytë të majit pas publikimit të listës së artistëve.

Kur lista e artistëve e The Dreamers u bë publike, Ilaria Marotta vërejti se shtetësia ime, Kosova, ishte mënjanuar nga komunikimi publik i KCB-së. Në tekst, secili artist ishte radhitur bashkë me të dhënat për vitin e lindjes, vendin e lindjes, shtetin, si dhe vendin e tanishëm të banimit dhe veprimit. Në rastin tim, emri i shtetit ishte lënë bosh pas presjes, gjë që—duke pasur parasysh kontekstin e tanishëm gjeopolitik dhe atë historik—instinktivisht e interpretova si mënjanim të qëllimshëm të informatës. Ky mënjanim ishte vendosur të bëhej nga KCB-ja pavarësisht nga Ilaria dhe Andrea, pa njoftim paraprak, mbase me shpresën që askush nuk do ta vërente dhe nuk do të bëhej punë e madhe.

Artisti imagjinon se ftohet jo për shkak të kombësisë ose vendit të lindjes, por për idetë që dëshiron t’i përçojë. Kjo është arsyeja përse do të pajtohesha me këtë mënjanim vetëm në qoftë se të gjitha shtetet e artistëve do të mënjanoheshin prej fillimit, për shembull si porosi për t’i kapërcyer haptazi ndasitë e shteteve dhe kombeve dhe për ta adresuar relevancën e tyre të diskutueshme brenda një projekti artistik. Përkundrazi, në këtë mënyrë, mënjanimi i Kosovës nga uebsajti i KCB-së mori kuptim shumë më të gjerë dhe mund të lexohej vetëm përmes thjerrave të një mohimi më të gjerë dhe sistematik të natyrës politike. Në botën time të ëndërrt, unë dëshiroj që njerëzit do të mund të lëviznin lirshëm dhe pa përjashtim përtej kufijve gjeografikë dhe barrierave kulturore, siç parafytyroj se bëjnë zogjtë. Por jemi ende larg, shumë larg plotësimit të kësaj ëndrre dhe besoj që mënjanimet e tilla nuk duhet të kalojnë pa u vënë re. Ato kanë relevancën politike që shkon përtej përvojës sime personale e profesionale dhe shpërfaqin ndërhyrje programatike politike dhe ideologjike që bëhen prapa skenave të institucioneve të artit.

Kjo nuk është hera e parë që jam ftuar të ekspozoj në një shtet që nuk njeh pavarësinë e Kosovës, por është hera e parë që detyrohem ta tërheq punën time. Projekti im më i fundit në Palacio de Cristal, Museo Reina Sofía në Madrid të Spanjës po ashtu gjendet në një institucion të financuar nga shteti, në një vend që nuk njeh pavarësinë e Kosovës. Megjithatë, në këtë rast paraqitet Kosova. Madje edhe në qytetin e Beogradit ka hapësira artistike që shkruajnë emrin e Kosovës kur një artist kosovar ftohet ta ekspozojë punën e vet.

Isha i vetëdijshëm që mënjanimi nuk i përgjigjej vullnetit të drejtpërdrejtë të kuratorëve. Po kështu kuptoj që KCB-ja mbase përbëhet prej njerëzish me opinione thellësisht të kundërta politike dhe që jo të gjithë prej tyre do të pajtoheshin me këtë politikë shtetërore. Por kur, atëherë, kemi kapacitet për të vepruar? Dhe në qoftë se nuk kemi, cili është çmimi i kësaj mospasjeje? Cila ishte arsyeja e kësaj fshirjeje? E diskutova këtë me kuratorët për ta parë këtë mënjanim si mundësi për ta çelur një dialog konstruktiv rreth çështjes së njohjes gjeopolitike të shteteve që ende konsiderohen si hapësira të neglizhuara në shkallën globale.

Qëllimi i The Dreamers është në fakt “ta hulumtojë kompleksitetin e kohëve të sotme, duke e vënë në pyetje jo vetëm natyrën mashtruese të reales, por edhe hapësirën e zënë nga ëndrrat, të menduara si trupëzim metaforik i një hapësire të lirisë, e cila ka aftësinë ta sfidojë qartësinë e botës reale, të dijes së fituar dhe të vetë bindjeve tona”. Sidoqoftë, pranimi i mënjanimit të Kosovës do të kishte qenë më fort nënshtrim i pafuqishëm sesa ndërtim shpresëplotë i një hapësire të lirisë. Pajtimi me këtë mënjanim (i cili po ashtu do të nënkuptonte miratim të trajtimit të pabarabartë) më duket si pranim i mungesës strukturore të opinionit të lirë politik ose kapacitetit për të vepruar në këtë institucion të artit, gjë që për mua është në kontrast të drejtpërdrejtë me qëllimin fillestar të ngjarjes.

Pas kërkesës sime për ta përfshirë Kosovën, KCB-ja së pari u përgjigj duke më siguruar se kishte qenë gabim shtypi, dhe e ndryshoi disa herë para se ta shtonte Kosovën me një yllth (*Kosovo).

Në uebsajtin e KCB-së, yllthi i *Kosovo duket se lidhej me fusnotën “Në vitin 2018, Bordi i Sallonit të 57-të të Tetorit mori vendimin për t’ia shtuar nëntitullin Bienalja e Beogradit emrit të Sallonit të Tetorit në të ardhmen”. Si shenjë që dukej se ishte pa ndonjë të keqe, ajo jep përshtypjen se vërtetë ka qenë gabim shtypi; se është futur gabimisht në tekst dhe është lidhur me diçka të pavend. Shumë lehtë kishte mundur të mbetej pa vënë re.

Por yllthi i *Kosovo është i ngarkuar me implikime të rënda politike që fshiheshin në uebsajt. * është rezultat i një marrëveshjeje të vitit 2012 për ta lejuar Kosovën t’i përfaqësojë institucionet e veta pa autoritetin e Misionit të OKB-së (deri atëherë, Kosova shkruhej si Kosovo-UNMIK). Ky yllth lejon që përfaqësuesit e Kosovës të referencohen në takime dhe marrëveshje rajonale vetëm me fusnotën që thotë se “Ky emërtim nuk paragjykon qëndrimet mbi statusin, dhe është në përputhje me Rezolutën 1244 të Këshillit të Sigurimit të OKB-së dhe Opinionit të Gjykatës Ndërkombëtare të Drejtësisë për Shpalljen e Pavarësisë së Kosovës”. Ky yllth është deklarim i “asnjanësisë mbi statusin” dhe përsërit mospranimin e Serbisë për ta njohur Kosovën si vend të pavarur. Yllthi nuk korrigjon aspak një shekull të tërë të shtypjes dhe gjenocidit që Serbia ka kryer në Kosovë dhe është e dhimbshme që kjo shihet në kontesktin e një institucioni artistik që mund ta ketë një kuptim tjetër për këtë çështje.

Gjatë këtij procesi kam mësuar se qendra kulturore kishte negociuar me Ministrin e Punëve të Jashtme për përfshirjen e Kosovës dhe modifikimin e numrit të plotë të shteteve pjesëmarrëse. Koha mes këtyre modifikimeve më ka dhënë mundësinë të mendoj dhe të vështroj se sa të papërgatitur të gjithë ne jemi për t’u ballafaquar me çështje të tilla, por edhe për të reflektuar dhe për të mësuar se si të merrem me to.

Dua të besoj se arti ka potencial transformativ. Ky besim është gjithashtu një ndër arsyet përse ia kam kushtuar jetën artit. Por kjo përvojë ngre disa pyetje: cila është aftësia e njëmendtë e institucioneve të artit për të ëndërruar dhe cila është hapësira që janë të gatshëm t’ua ofrojnë artistëve për të ëndërruar? Dhe nëse artistëve u jepet një kornizë e caktuar për ëndrrat e tyre, një kornizë që përvijohet dhe mbikëqyret nga pushteti dhe politika mbizotëruese, atëherë sa larg mund të shkojmë?

Në përpjekje për ta gjetur një zgjidhje asnjanëse dhe në pamundësi për ta shtuar Kosovën, KCB-ja modifikoi uebsajtin sërish duke i fshirë të gjitha shtetet e artistëve pjesëmarrës, dukë i lënë vetëm qytetet. Thanë se kaq mund të bënin.

Prapëseprapë, ndjeva se tërheqja e Shkrepëtimës ishte e nevjoshme dhe se një letër e hapur mund të ishte vegël më e mirë për diskutim në një kontekst ku vepra e artit i nënshtrohet rrezikut të keqpërçimit dhe keqinterpretimit, ose madje të instrumentalizohet politikisht përtej fuqisë dhe qëllimeve të kuratorëve të The Dreamers ose të drejtuesve të KCB-së.

Vetëm pas tërheqjes sime, KCB-ja dhe kuratorët e këtij edicioni të Bienales së Beogradit vendosën t’i fshijnë të gjithë emrat e qyteteve dhe shteteve të përfshira nga komunikimet publike, duke lënë vetëm të dhënat për vitin e lindjes. Kjo shenjë e lënë nga tërheqja ime ka krijuar një antecedent për edicionin e rradhës dhe shpresoj që do të kumbojë përtej kontekstit rajonal të Serbisë dhe të Kosovës.

Kjo letër është rezultat i plot kuvendimeve, shkëmbimeve të ideve dhe diskutimeve me bashkëpunëtorë, me kolegë dhe me miq, të cilët i falënderoj shumë. I falënderohem veçanërisht David Horovitz-it, i cili do të marrë pjesë në Bienalen e Beogradit dhe ka sugjeruar ta ndryshojë veprën e tij “Na Riktheni Yjet Tona” pas tërheqjes sime. Përmes këtij akti shoh një shenjë të rëndësishme solidariteti dhe këndelljeje. Është ndër shenjat që më jepin shpresë, dhe që ndjellin ëndërrime.

//SR

VRATITE NAM NAŠE ZVEZDE 

Povlačenje Petrita Halilaja sa Sanjara, 58. Oktobarskog salona I Beogradskog bijenala 2020

OTVORENO PISMO 

Ilarija Marota i Andrea Baćin (Ilaria Marotta i Andrea Baccin) su me 2019. godine pozvali da učestvujem na 58. Oktobarskom salonu I Beogradskom bijenalu 2020 pod nazivom Sanjari (The Dreamers), događaju koji organizuje Kulturni centar Beograda (KCB), a koji će biti otvoren oktobra 2020 godine. Bio sam oduševljen mogućnošću saradnje i time da kao kosovski umetnik mogu po prvi put da putujem u Beograd. Imao sam nameru da izložim video rad nastao iz projekta Shkrepëtima (Munja), pozorišne predstave postavljene u Runiku, mestu na Kosovu u kojem sam odrastao, inače poznatom kao jednom od najranijih neolitskih naselja u regionu. Predstava je izvedena među ruševinama Doma kulture u Runiku – simbolu lokalnog multietničkog identiteta. Dom kulture je bio zatvoren, ispražnjen i napušten kada se politička situacija sa Srbijom pogoršala devedesetih godina. Kada smo započeli rad na projektu, Dom kulture je bio opustošen i prepušten propadanju a godinama unazad je služio kao deponija za smeće. Okupili smo više od osamdesetoro ljudi na akciji čišćenja prostora kako bismo Dom kulture vratili u život. Predstava Shkrepëtima je bila posvećena snovima meštana Runika i činilo mi se da odgovara ciljevima izložbe Sanjari.

Kao što je mnogima poznato, Srbija još uvek ne priznaje Kosovo kao nezavisnu državu. Nakon što je ugušila kosovsku kulturu i onemogućila rad obrazovnog sistema, Srbija je tokom 1998-1999. godine preduzela oružanu invaziju na Kosovo te izvršila represiju nad kosovskom albanskom zajednicom, kojoj i sam pripadam. Ovo ugnjetavanje nazivano je genocidom, što je nagnalo mnoge zemlje u svetu da se prema tom pitanju odrede; što traje do danas, od kada je jednostrana Deklaracija o nezavisnosti Kosova (2008) od nekih zemalja bila dočekana sa podrškom, dok su je neke druge zemlje odbacile. Tokom svih ovih godina, Srbija je represiju na Kosovu zvanično smatrala izmišljotinom, kao da se nikada nije dogodila. 

Medjutim, dogodila se. U periodu 1998-1999. bio sam jedan od mnogih ljudi koji su više od dve godine bili prisiljeni da kao izbeglice žive u kampovima pošto su naše kuće bile spaljene do temelja. Smatram da sam imao sreću što sam uopšte preživeo. Moj pasoš kao i lična dokumenta članova moje porodice oduzeli su nam i uništili ih pred našim očima, tako da smo izgubili slobodu kretanja i naš identitet. Kada sam dobio poziv da učestvujem na Oktobarskom salonu I Beogradskom bijenalu, bio sam najpre u nedoumici, ali sam zatim taj poziv video kao priliku za izgradnju mosta, za otvaranje dijaloga i istraživanja novih puteva za pomirenje posredstvom umetnosti. Želeo sam da prevaziđem dihotomiju između „nas“ i „njih“, između „dobra“ i „zla“, doprinoseći otvaranju zajedničkog prostora za razgovor umesto širenja podela koje su već proizvele veliku količinu mržnje. Očekivao sam sa optimizmom da umetnička institucija, kao što je Kulturni centar Beograda, može postati prostor koji omogućava predstavljanje mnoštva identiteta, iskoračujući izvan zvanične politike u odnosu prema mojoj zemlji, nazivajući je jednostavno njenim imenom: Kosovo. Sam koncept Sanjara, kao i namera kustosa da ovim projektom prevaziđu nacionalne podele, podupirali su moja očekivanja. Nažalost, suočio sam se sa radikalno različitom stvarnošću. 

Ovim pismom želim ostaviti svedočanstvo o tome šta sam tokom poslednjih meseci doživeo, što me je na kraju nagnalo da u junu mesecu odustanem od učešća na Salonu. Naravno, ovo je moja strana priče, i znam da postoje i druge perspektive koje treba uzeti u obzir. Što se mene tiče, odluku o odustajanju objavljujem putem otvorenog pisma zbog toga što bi tiho povlačenje samo dodalo još jedan sloj bespomoćnosti u odnosu na ućutkivanje koje sam doživeo tokom ovoga procesa, kao i u odnosu na ućutkivanje i brisanje sećanja i iskustava, koja sežu kroz istoriju. Nadam se da ću ovim činom povlačenja podstaći diskusiju o ograničenjima političkog delovanja u javnim umetničkim institucijama koje finansiraju vlade u državama koje i dalje vode nacionalističke i represivne politike; o mogućnosti da se posredstvom umetničkih praksi uopšte sanja kada izložbeni prostor postaje okvir koji opcrtava granice umetnikovog identiteta pa tako i granice samih snova; kao i širu diskusiju o trenutnoj političkoj situaciji u odnosima Srbije i Kosova.

Priča je počela u drugoj polovini maja meseca, sa objavljivanjem liste umetnika.

Kada je lista umetnika za Sanjare objavljena, Ilarija Marota je primetila da je zemlja mog porekla, Kosovo, izostavljeno iz javnih saopštenja KCB-a. U tekstu su navedeni svi umetnici, uz podatke o godini, mestu i zemlji rođenja, kao i njihovom trenutnom boravištu. U mom slučaju, posle zareza, ime zemlje ostavljeno je prazno, što sam ja – s obzirom na istorijski i trenutni geopolitički kontekst – instinktivno protumačio kao namerno izostavljanje tog podatka. KCB je o ovom izostavljanju odlučivao nezavisno od Ilarije i Andrea, bez prethodne najave, verovatno u nadi da to niko neće uočiti ili oko toga praviti problem.

Kao umetnik, zamišljaš da si pozvan na izložbu ne zbog nacionalnosti ili mesta rođenja, već zbog ideja koje se žele afirmisati. Ja bih se složio sa izostavljanjem ako bi ova informacija bila izostavljena za sve umetnike, uz eksplicitnu izjavu organizatora da se žele prevazići podele na nacionalne države i ukaže se na upitnost njihove relevantnosti u okviru određenog umetničkog projekta. Naprotiv, u ovom slučaju je izostavljanje Kosova sa veb stranice KCB-a imalo šire značenje i moglo se razumeti samo deo sistematskog političkog ućutkivanja. U mojem svetu snova ljudi bi bez izuzetka mogli slobodno da se kreću preko geografskih granica i kulturnih barijera, kao što zamišljam da je slučaj s pticama. Ali mi smo od toga još uvek daleko, vrlo daleko od bilo čega što bi nas približilo ostvarenju ovog sna. Zbog toga verujem da ovi propusti ne bi smeli da ostanu nezapaženi, oni imaju političku relevantnost koja nadilazi moje lično iskustvo jer govore o programskim političkim i ideološkim intervencijama koje se sprode iza kulisa umetničkih institucija.

Nije mi ovo prvi put da sam pozvan da izlažem u zemlji koja ne priznaje nezavisnost Kosova, ali sam po prvi put osetio potrebu da povučem svoj rad. Moj poslednji projekat u Kristalnoj palati (Palacio de Cristal, Museo Reina Sofia) u Madridu, Španija, takođe je realizovan u javnoj instituciji koju finansira država koja nije priznala Kosovo. Međutim, tamo nije izostavljeno ime države iz koje dolazim. I u samom Beogradu postoje umetnički prostori koji ne izostavljaju naziv Kosova kada je neko od kosovskih umetnika pozvan da izlaže svoj rad. 

Bio sam svestan da za izostavljanje nisu odgovorni kustosi. Takođe razumem da KCB verovatno čine ljudi s duboko suprotstavljenim političkim stavovima i da se ne slažu svi sa ovakvom državnom politikom. Ali, u svemu ovome ima li mogućnosti za delovanje? Ako ne, koja je cena koju plaćamo za to? I zašto? U razgovoru s kustosima predložio sam da se ovo izostavljanje posmatra kao prilika za pokretanje konstruktivnog dijaloga oko pitanja geopolitičkog priznavanja država koje na globalnom nivou i dalje predstavljaju zanemarena područja. Cilj projekta Sanjari zapravo i jeste „da istraži kompleksnost sadašnjeg vremena, da preispita ne samo obmanjujuću prirodu stvarnog, već i prostor koji zauzimaju snovi, zamišljen kao metaforičko otelotvorenje prostora slobode, koji dovodi u pitanje izvesnost stvarnog sveta, stečenog znanja i naših verovanja.” Sa druge strane, prihvatanje izostavljanja Kosova pre bi predstavljalo čin nemoćne predaje nego osvajanja željenog prostora slobode. U eventualnom činu pristajanja na izostavljanje (što bi značilo i prihvatanje mog neravnopravnog tretmana), video sam indirektno prihvatanje strukturalnog nedostatka slobode političkog mišljenja i delovanja u ovoj umetničkoj instituciji, što je za mene bilo u direktnoj suprotnosti sa inicijalnim ciljem izložbe.

Nakon mog zahteva da se uvrsti Kosovo, KCB je prvo odgovorio uveravanjem da se radilo o tipografskoj grešci, potom je usledilo više izmena da bi konačno dodali Kosovo sa zvezdicom (*Kosovo.)

Na veb-sajtu KCB-a, zvezdica je bila povezana sa fusnotom: “Programski odbor 57. Oktobarskog salona doneo je 2018. godine odluku da se nazivu Oktobarski salon ubuduće doda podnaslov Beogradsko bijenale.” Kao naizgled bezopasan znak, zvezdica je stvarala utisak da se zaista radilo o tipografskoj grešci iskrsloj u tekstu sa kojim nije imala veze. Kao takva lako je mogla proći nezapaženo.

Ali, zvezdica na *Kosovo bremenita je snažnim političkim implikacijama koje su bile prikrivene na veb stranici. Fusnota sa * rezultat je sporazuma iz 2012. godine kojim se dozvolilo Kosovu da svoje nezavisne institucije predstavlja bez ovlašćenja Misije UN-a (do tada je Kosovo potpisivano kao  “Kosovo-UNMIK”). Ova zvezdica omogućava predstavnicima Kosova da učestvuju na regionalnim sastancima kao i da potpisuju sporazume uz fusnotu u kojoj stoji: “Ovaj naziv je bez prejudiciranja statusa i u skladu je sa Rezolucijom Saveta bezbednosti Ujedinjenih nacija 1244/1999 i Mišljenjem Međunarodnog suda pravde o Deklaraciji o nezavisnosti Kosova.“. Zvezdica je deklaracija o „statusnoj neutralnosti“ kojom se ponavlja odbijanje Srbije da prizna Kosovo kao nezavisnu državu. Ova zvezdica nikako ne doprinosi ispravljanju posledica represije i genocida koji je Srbija sprovodila na Kosovu tokom čitavog jednog veka, i bilo je bolno susresti se s njom u kontekstu jedne umetničke institucije, koja o tom pitanju možda ima i drugačiji stav.

Tokom ovog procesa saznao sam da je Kulturni centar Beograda pregovarao sa ministrom spoljnih poslova o dodavanju Kosova i modifikaciji ukupnog broja zemalja učesnica. Vreme između tih modifikacija dalo mi je priliku da razmislim i posmatram koliko smo nespremni da se suočimo sa problemima poput ovog, ali i da razmislim i naučim kako da se sa njima nosim.

Želim da verujem u to da umetnost ima moć preobražavanja. Ovo verovanje je jedan od razloga zbog čega sam posvetio svoj život umetnosti. Ali nakon ovog iskustva nameće se pitanje kolika je stvarna sposobnost umetničkih institucija da sanjaju i koliki prostor za sanjanje one žele pružiti umetnicima? Ukoliko je umetnicima za sanjanje dat određeni okvir koji opcrtava i nadgleda dominantna moć i politika, dokle možemo stići?

U pokušaju da se pronađe neutralno rešenje, suočeni sa nemogućnošću dodavanja Kosova, KCB je ponovo modifikovao veb stranicu brišući nazive zemalja kod svih umetnika koji učestvuju na Bijenalu, ostavljajući samo imena gradova iz kojih dolaze. Rekli su da je to najviše što mogu da učine.

Uprskos tome, smatrao sam da je povlačenje video rada Shkrepëtima neophodno i da će otvoreno pismo biti bolje sredstvo za diskusiju u kontekstu u kojem su umetnička dela izložena riziku da budu pogrešno shvaćena i interpretirana, ili čak politički instrumentalizovana, izvan moći i namera kustosa Sanjara ili uprave KCB-a.

Tek nakon mog povlačenja, KCB i kustosi ovog izdanja Oktobarskog salona I Beogradskog bijenala odlučili su da iz javnih saopštenja izbrišu sva imena gradova i država, ostavljajući samo godine rođenja umetnika. Ovaj znak koji je ostao kao posledica mog povlačenja predstavlja presedan i model za naredna izdanja bijenala, a nadam se da će imati odjeka i izvan regionalnog konteksta Srbije i Kosova.

Ovo pismo je rezultat višenedeljnih razmena poruka, razmišljanja i razgovora sa saradnicima, kolegama, vršnjacima i prijateljima, na čemu sam svima veoma zahvalan. Posebno sam zahvalan Dejvidu Horvicu (David Horvitz) koji će učestvovati na Oktobarskom salonu I Beogradskom bijenalu, i koji je nakon mog povlačenja predložio da izmeni svoj rad Vratite nam naše zvezde. U ovom činu vidim važan znak solidarnosti i isceljenja. To je jedan od onih gestova koji bude nadu i pokreću snove.